Van grondstoffenschaarste naar zorgzekerheid

Het is een tijd van geopolitieke instabiliteit, toenemende materiaaltekorten en groeiende druk op betaalbaarheid en leveringszekerheid. Dé tijd voor meer circulaire zorg. Dit vraagt om andere manieren van inkopen, organiseren, samenwerken en waarderen. Binnen én buiten de sector. De opgave is complex, maar er is een duidelijke bereidheid aan tafel om samen te versnellen. Hoe komt die beweging van de grond, hoe krijgt circulariteit een vaste plek op de strategische agenda en welke rollen spelen zorgverzekeraars en instellingen hierin? 

Kijk je in de praktijk, dan worden circulaire initiatieven, zoals herbruikbare hulpmiddelen wel onderzocht, maar zelden grootschalig ingevoerd. Oorzaken? Logistieke knelpunten, hogere kosten en het ontbreken van strategische verankering. ‘In het OLVG doen we veel, van green teams tot herbruikbare isolatiejassen,’ zegt Niels van den Nieuwboer, strategisch adviseur en verantwoordelijk voor inkoop van materialen bij ziekenhuis OLVG. ‘Maar duurzaamheid verliest het vaak van de druk op personeel en middelen.’

Ook zijn herbruikbare jassen op papier duurder dan wegwerpvarianten, vooral vanwege was- en sterilisatiekosten. Ilyes Machkor, programmamanager duurzaamheid bij Zilveren Kruis en lid van de werkgroep verduurzaming zorgsector bij Zorgverzekeraars Nederland (ZN), benadrukt de rol van zorgverzekeraars: ‘De transitie naar meer circulaire zorg is niet alleen noodzakelijk maar ook veelbelovend en wij willen daar als zorgverzekeraar actief in meebewegen, onder andere door circulaire principes geleidelijk een plek te geven in ons beleid. Tegelijkertijd zien we dat er nog belemmeringen zijn, zoals het ontbreken van nulmetingen, gedeelde definities, betrouwbare data en levenscyclusanalyses. Op dit moment kopen we bijvoorbeeld een knieoperatie in, zonder dat circulaire aspecten daarin systematisch worden meegenomen.’

Om circulariteit in beweging te krijgen, zijn er gezamenlijke impactanalyses en circulaire inkoopstrategieën nodig, zo stellen de experts aan tafel. Ook instellingen die koploper zijn op het gebied van duurzaamheid, zoeken actief naar hun rol in die ontwikkeling. Zo bevindt ’s Heeren Loo zich in de pioniersfase, vertelt Jan Peter Niezink, Manager Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen bij ‘s Heeren Loo: ‘Circulariteit is echt een andere tak van sport. We willen impactanalyses doen op productgroepen zoals incontinentiemateriaal. En door circulariteit te koppelen aan dagbesteding maken we het tastbaar én sociaal waardevol.’

Gedeeld eigenaarschap als sleutel tot circulaire zorg

Op basis van hun brede ervaring in zorg en circulariteit benadrukken Jenny Bruin en Paul Kunne (PwC) dat gedeeld eigenaarschap een cruciale voorwaarde is voor versnelling. Dat vraagt niet alleen om samenwerking tussen instellingen en verzekeraars, maar ook om gezamenlijke data-inzichten, gedeelde normen en langetermijnafspraken. Alleen dan ontstaat er ruimte om circulaire keuzes structureel onderdeel te maken van strategie én praktijk. Ondanks dat zorgverzekeraars beschikken over een unieke marktpositie blijft samenwerking tussen ketenpartners achter. Ook met partijen buiten de zorg. Wat is daarvoor nodig?

‘Een toegankelijke, betaalbare zorg vraagt om regie van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport,’ zegt Machkor. Niezink ziet dit anders: ‘Wij vragen meer betrokkenheid van zorgverzekeraars en moeten af van vrijblijvendheid. Zolang pilots zoals wasbaar incontinentiemateriaal binnen één organisatie blijven, lossen we niets op. Schaalbaarheid vraagt om ketensamenwerking.’

Ook Van den Nieuwboer onderstreept de brugfunctie van zorgverzekeraars. Die wil is er wel, maar financiële prikkels zijn nog te veel gericht op de korte termijn, waarschuwt Machkor: ‘Circulariteit vraagt om langetermijninvesteringen. Dat spanningsveld moeten we samen overbruggen.’ 

True pricing en systeemdenken als randvoorwaarden voor circulariteit

Circulariteit verankeren vraagt meer dan technologische oplossingen of goede intenties. Het vereist een fundamenteel andere manier van waarderen en beslissen, zowel financieel als bestuurlijk.

‘Als je alleen naar prijs kijkt, wint wegwerpmateriaal altijd,’ zegt Niezink (‘s Heeren Loo). ‘Maar neem je milieukosten en gezondheidsschade mee, dan ziet het plaatje er anders uit. Daarom gaan we ook een true price-analyse doen.’ Ook Van den Nieuwboer (OLVG) ziet dit: ‘Onze herbruikbare isolatiejassen leiden tot microdeeltjes in het afvalwater, een effect dat pas later zichtbaar wordt, maar wel meetelt. Bij wegwerp ontbreekt zo’n afweging vaak.’ 

Daarnaast hangt succesvolle implementatie niet alleen af van kosten, maar ook van professionals op de werkvloer. ‘Die botsen soms met gevestigde belangen van leveranciers,’ zegt Van den Nieuwboer. ‘Ook zouden medische opleidingen meer aandacht moeten besteden aan flexibiliteit in werkwijzen en circulaire producten.’ 

Machkor (Zilveren Kruis en ZN) vat samen: ‘Zolang instellingen individueel naar kostprijs kijken, blijven structurele keuzes uit. Je hebt sturing op sector- of systeemniveau nodig.’

Deze inzichten benadrukken dat circulariteit meer vraagt dan goede intenties of technische oplossingen. Het gaat om andere vormen van waarderen, sturen en organiseren. Vanuit haar rol als kennispartner adviseert PwC zorgorganisaties om externe maatschappelijke kosten - zoals milieuschade en gezondheidseffecten - structureel mee te nemen in investeringsbeslissingen. Dat vereist betere data, integrale impactanalyses én governance die stuurt op langetermijnimpact. Circulariteit is geen milieuproject, maar een strategische hefboom voor continuïteit en toekomstbestendige zorg.

Ketenbreed organiseren: van product tot proces

Circulariteit vraagt ook om samenwerking buiten de muren van de eigen organisatie. Externe partijen zoals leveranciers en logistieke partners spelen daarin een sleutelrol. ‘Wasbare hulpmiddelen vragen andere logistiek en afspraken,’ zegt Niezink. ‘Voor ‘s Heeren Loo kunnen we met dagbesteding die keten op kleine schaal organiseren. Maar om andere partijen aan te haken moeten we met de keten dit slimmer inrichten.’ 

Machkor ziet kansen in dienstmodellen: ‘Denk aan “steriel als service”: je koopt geen producten, maar diensten. Dat maakt circulariteit strategisch én financieel aantrekkelijk.’ 

Sectorroutekaart voor circulaire zorg: van visie naar uitvoering

COVID maakte de kwetsbaarheid van materiaalvoorziening zichtbaar. En ook nu is de strategische urgentie helder: circulariteit raakt direct aan grondstoffenschaarste, leveringszekerheid en de toekomst van het zorgsysteem, zien Bruin en Kunne. Maar wat zijn nu de stappen om tot circulaire zorg te komen? 

De samenwerking tussen wendbare startups en logge instellingen vraagt om top-down sturing via meerjarenafspraken, strategisch bestuur en gezamenlijke inkoop. ‘Zoals dat bij vastgoed en CO₂-reductie al gebeurt,’ stelt Machkor. ‘Instellingen kunnen het voortouw nemen, terwijl zorgverzekeraars via ZN helpen om succesvolle initiatieven te ondersteunen en op te schalen.’

‘Daarom is een routekaart vanuit de sector - met instellingen en zorgverzekeraars samen - een krachtig signaal,’ geeft de rondetafel aan.

De koplopers schetsen vijf bouwstenen voor zo’n routekaart:

• een gedeeld begrippenkader met uniforme definities, 
• een top 10 van productgroepen om op te focussen, 
• gezamenlijke levenscyclusanalyses en data-inzichten,
• ketensamenwerking met logistieke partners en leveranciers, en
• financiële ruimte voor zowel experiment als opschaling.

‘De projecten die slagen, doen dat door samenwerking vanuit visie, niet vanuit winst,’ aldus Van den Nieuwboer (OLVG). ‘We moeten niet wachten op wetgeving. De sector kan dit zelf organiseren.’ Niezink ('s Heeren Loo) doet een uitnodiging tot actie. Machkor (Zilveren Kruis en ZN) benadrukt de noodzaak van een gezamenlijke meerjarenplanning: ‘Circulariteit is geen einddoel, maar een richting. En die richting kunnen we alleen samen kiezen.’

De rondetafel eindigt hoopvol. Dit is geen losse oproep, maar een realistisch startpunt voor concrete samenwerking voor toekomstbestendige zorg. Door te sturen op gedeelde definities, impactgedreven inkoop en langetermijnsamenwerking, ontstaat ruimte voor structurele verandering. 

Dit artikel is gebaseerd op een rondetafelgesprek over circulariteit in de zorg, georganiseerd door PwC. Het gesprek werd gevoerd met vertegenwoordigers van OLVG, ’s Heeren Loo, Zilveren Kruis en PwC.